Nurgül Rodriguez

Sanat gerçekten nedir? Bu, insanların yüz yıllardır sorduğu bir soru. Bir resmin anlamlı olması için “güzel” olması gerekir mi? Ya da sanat, estetik çekiciliğin ötesinde, kışkırtan, tedirgin eden ve hatta rahatsız eden daha derin bir amaca hizmet edebilir mi? Sanat tarihi boyunca, izleyicileri ilk bakışta rahatsız eden, ancak duygusal yoğunlukları veya cesur sosyal yorumları nedeniyle kalıcı bir etki bırakan eserler olmuştur.

Sanatta rahatsızlık sadece bir tepki midir, yoksa alıştığımız normlara kasıtlı bir meydan okuma mıdır? Bu yazıda, kolay yorumlamaya ve estetik rahatlığa direnen, ancak izleyicilerine güçlü bir şekilde konuşmaya devam eden resimlerden oluşan bir dizi rahatsız edici eseri inceliyorum. Bu eserler bize güzelliğin her zaman yumuşak ya da hoş olmadığını ve en rahatsız edici imgelerin bazen en güçlü gerçekleri taşıyabileceğini gösteriyor.

Henri Matisse bir keresinde sanatının bir tür zihinsel merhem olmasını istediğini söylemişti - yatıştırıcı, rahatlatıcı, uzun bir günün sonunda iyi yıpranmış ya da sağlam bir koltuğa gömülmek gibi. Ona göre sanatın rahatsız etmesi ya da meydan okuması değil, zihni ve ruhu rahatlatması gerekiyordu.

Aldama ve Lindenberger (sanat sohbetlerinde) ise bunun aksine, alışılagelmişin dışında, rahatsız edici sanat eserlerini, yani tedirgin eden, rahatsız eden ya da iten eserleri incelerler. Bunlar, geleneksel güzellik ya da uyum fikirlerine uymayan resimler, filmler, sesler ve yapılardır. Çözüm veya rahatlık sunmak yerine, kendi iyiliği için rahatsızlığı kışkırtırlar. Düzenli sonuçlar yoktur; sadece ham, genellikle çözülmemiş duygusal etkiler vardır.

Kendi pratiğim içinde rahatsız edici veya prototipik olmayan sanatın rolünü değerlendirirken, rahatsızlığın bir kusur olarak değil, kasıtlı bir estetik strateji olarak nasıl işlev gördüğünü kabul etmeyi önemli buluyorum. Sanatla anlamlı bir ilişki kurmak -özellikle de bir sanatçı, eğitimci ve araştırmacı olarak- tedirginlik, gerilim ve hatta tiksintinin deneyimin derinliğine nasıl katkıda bulunduğuna dikkat etmeyi gerektirir. Rahatsızlık bir tepkiden daha fazlası olabilir; içgörü için bir araç olabilir.

ANLIK DUYGUSAL TEPKİLER

Nörobilişsel tepkilerimiz gördüklerimizi, duyduklarımızı veya hissettiklerimizi anlık duygusal tepkilere bağlar. Bu bağlantılar derinlere gömülüdür ancak sabit değildir. Zamanla, bir zamanlar izleyicileri şok eden şeyler - atonal müzik veya Kübizm gibi - tanıdık hale gelebilir, hatta normalleşebilir. Yine de diğer eserler tedirgin etme yeteneklerini sürdürür. Bosch'un resimlerindeki grotesk, gerçeküstü bedenler, Goya'nın Oğlunu Yiyen Satürn'ünün şiddetli mahremiyeti ya da banliyö mimarisinin steril tekrarı hala güçlü duygusal tepkilere neden oluyor. Bunlar tesadüfi tepkiler değil; tasarım gereği rahatlığa direnen sanatın sonuçları.

Bu tür eserler bana yıkımın güzelliğin bir başarısızlığı değil, onun yeniden tanımlanması olduğunu hatırlatıyor. Bunu benimserken, kendi yaratıcı araştırmalarımda rahatsızlığa yer açmanın değerini görüyorum - üstesinden gelinmesi gereken bir şey olarak değil, birlikte kalınacak, incelenecek ve hatta belki de güvenilecek bir şey olarak. Rahatsız edici sanat kolayca çözülmez; oyalanır, tedirgin eder ve hissedilmesinde ısrar eder. Bu ısrar, onun gücünün ve potansiyelinin yattığı yerdir.

ESTETİK NORMLARA BİR BAŞKALDIRI

Sanatta rahatsız edicilik kavramı, çoğu zaman alışılmadık, uyumsuz, sarsıcı ya da grotesk unsurlar içeren eserlerle ilişkilendirilir. Ancak bir eserin neden rahatsız edici bulunduğunu belirleyen etkenler, yalnızca estetik ölçütlere değil; tarihsel, kültürel ve politik bağlamlara da dayanır. Rahatsızlık, bazen izleyicinin alıştığı normlara karşı gelen, onu düşündüren ya da duygusal olarak zorlayan bir karşılaşmanın sonucudur.

Örneğin, klasik güzellik anlayışı, genellikle simetri, uyumlu kompozisyon ve hoş renk geçişlerine dayanır. Ancak, bazı sanatçılar bu normları bilerek çiğneyerek izleyiciyi sarsmayı, toplumun estetik anlayışını sorgulamayı ve hatta eleştirmeyi amaçlamıştır. Çirkin olarak görülen sanat eserleri, zaman içinde sadece sanatın değil, insan algısının da nasıl değiştiğini gösterir.

Yakın tarihte görüldüğü üzere, yirminci yüzyılın başlarında, on dokuzuncu yüzyıl entelektüel dünyasının huzursuzluk duygusu tam anlamıyla bir kaygıya dönüşmüştü. Sanatçılar, eserlerinde aklın, haysiyetin, iyimserliğin ve güzelliğin ortadan kalkmış gibi göründüğü bir dünyanın sonuçlarını keşfederek buna yanıt verdiler.

Yeni tema şuydu: Sanat, ne kadar acımasız olursa olsun, bir güzellik arayışı değil, bir hakikat arayışı olmalıdır. Böylece soru şu oldu: Sanatın hakikati nedir?

Modernizmin ilk büyük iddiası bir içerik iddiasıdır: dünyanın güzel olmadığı gerçeğinin tanınması talebi. Dünya parçalanmış, çürüyen, dehşet verici, iç karartıcı, boş ve nihayetinde anlaşılmazdır.

Bu yaklaşım yalnızca modernizme ait değildir; ancak biçim ile içerik arasında radikal bir uyum arayışını açıkça savunan sanatçıların yoğunluğu, modernist döneme özgüdür. Elbette geçmişte de dünyayı çirkin, karanlık ya da rahatsız edici bulan sanatçılar vardı—fakat onlar bu duyguyu aktarmak için geleneksel gerçekçi tekniklere sadık kalmışlardı. Erken modernistler ise biçimi, içeriğin taşıyıcısı değil, onunla birebir uyumlu bir parçası olarak görmeye başladılar. Gerçeklik parçalı ve sarsıcıysa, onu anlatan sanat da öyle olmalıydı. Geleneksel perspektif ve renk düzenleri artık yeterli değildi; çünkü bunlar, düzenli ve bilinebilir bir dünya varsayımına dayanıyordu.

Bu düşünce, biçimsel estetikle içerik arasındaki ilişkinin yeniden sorgulanmasını beraberinde getirdi. İşte bu da, “rahatsız edici” sanatın neden sadece içeriğiyle değil, aynı zamanda biçimiyle de sarsıcı olması gerektiği üzerine ayrı bir tartışmayı hak ediyor.

ÜNLÜ “RAHATSIZ EDİCİ” TABLOLAR VE HİKÂYELERİ

Aşağıda, rahatsız edici (hatta çirkin) olarak adlandırılmış, ancak sanatsal ve kavramsal olarak büyük öneme sahip bazı tabloları paylaştım.

1. Çirkin Düşes (1513) – Quentin Matsys

Flaman ressam Quentin Matsys'in bu hicivli portresi, estetikten ziyade toplumsal eleştiri taşıyan güçlü bir eserdir. "Çirkin Düşes" olarak bilinen bu tablo, yaşlı bir kadını abartılı bir biçimde çirkinleştirerek tasvir eder. O dönemin güzellik algısına meydan okuyan bu eser, bir hiciv örneği olarak kabul edilir. Bu eser, Hans Sachs’ın yazdığı bir şiirde geçen “yaşlı ama genç görünmek isteyen” bir kadının tasviri olarak da yorumlanabilir.

2. Oğlunu Yiyen Satürn (1819-1823) – Francisco Goya

Goya’nın bu ünlü eseri, sanat tarihindeki en rahatsız edici tablolardan biri olarak kabul edilir. Yunan mitolojisindeki Satürn'ün kendi çocuğunu yemesini tasvir eden bu tablo, grotesk ve korkutucu sahnesiyle izleyiciyi şok eder. Ancak, tablonun alt metni, Goya’nın içinde bulunduğu siyasi ve ruhsal çöküntüyü yansıtır.

3. Magdalena Ventura ve Ailesi (1631) – Jusepe de Ribera

Bu eser, toplumun dışladığı, normlara uymayan bireyleri konu alır. Kadın memesine sahip bir erkeğin emzirdiği bebekle resmedilmesi, toplumsal cinsiyet algılarına meydan okuyan güçlü bir eserdir.

4. Çığlık (1893) – Edvard Munch

Edvard Munch’un Çığlık (1893) adlı eseri, modern insanın varoluşsal kaygısını simgeleyen, ikonik bir tablodur. Kırmızı gökyüzü altında, yüzünü elleriyle tutan figürün sessiz çığlığı izleyicide yoğun bir rahatsızlık ve yalnızlık duygusu uyandırır.

Munch, bu sahneyi doğada yürürken aniden bastıran bir kaygı dalgası sonucu hayal ettiğini belirtmiştir. Figüratif biçimler çarpıtılmış, renkler doğallıktan kopuktur. Amaç, estetikten çok içsel bir duyguyu aktarmaktır.

Çığlık, güzellikten uzak durarak izleyiciyi sarsar ve düşündürür. Rahatsız ediciliği, onu çağdaş sanatın en güçlü imgelerinden biri haline getirir.

Edvard Munch: The Scream The Scream, tempera and casein on cardboard by Edvard Munch, 1893; in the National Gallery, Oslo.

5. Vertumnus (1591) – Giuseppe Arcimboldo

Arcimboldo'nun bu eseri, meyve, sebze ve çiçeklerden oluşan bir insan portresidir. İlk bakışta tuhaf ve garip görünen bu kompozisyon, aslında doğa ve insan arasındaki ilişkiyi mizahi ve derinlikli bir şekilde ele alır.

Vertumnus (1591) by Giuseppe Arcimboldo; Giuseppe Arcimboldo, Public domain, via Wikimedia Commons

6. Lucian Freud Üzerine Üç Çalışma (1969) – Francis Bacon

Francis Bacon’ın bu eseri, figüratif çarpıtmalarıyla dikkat çeker. İzleyiciyi rahatsız eden grotesk görüntülerle dolu olan tablo, insanın ruhsal karmaşasını ve yalnızlığını derinlemesine işler. Bacon’ın figüratif çarpıtma tekniği, insan yüzünü tanınmaz hale getirerek izleyicide bilinçli bir huzursuzluk yaratır. Bu eser, geleneksel güzellik anlayışına meydan okuyan çarpıcı bir başkaldırıdır. Bacon’ın çalışmaları, varoluşsal korkuları, bedensel çürümeyi ve insan bedeninin kırılganlığını doğrudan yansıtarak diskomfort estetiğini güçlü bir biçimde ortaya koyar.

Sanatta Güzelliğin Ötesi

Bu tablolar, güzelliğin her zaman geleneksel kurallara uymak zorunda olmadığını, bazen en rahatsız edici eserlerin en anlamlı sanatsal deneyimleri sunduğunu göstermektedir. Güzellik ve çirkinlik arasındaki çizgi aslında oldukça belirsizdir ve tarih boyunca değişmiştir.

Sanatçıların rahatsız edici, çirkin hatta tuhaf olarak nitelendirilen eserleri, sadece estetik algımızı değil, aynı zamanda toplumsal, politik ve felsefi bakış açılarımızı da sorgulamamıza yardımcı olur. Bugün çirkin olarak gördüğümüz bir eser, belki de gelecekte sanat tarihinin en önemli başyapıtlarından biri olarak kabul edilebilir.

Peki, sanatın sınırları nerede başlar, nerede biter? Güzellik ile rahatsızlık, estetik ile dürüstlük arasındaki çizgiyi kim çizer? Belki de asıl soru, sanatın neye benzemesi gerektiği değil, neyi görünür kılması gerektiğidir. Bugünün sanatını nasıl görmek istediğimizden çok, sanatın gerçeği yansıtmak için nasıl olması gerektiği düşünülmeli. Çünkü sanat, sadece hoş ve süslü imgeler sunmak için değil; bazen zihni sarsmak, rahatsız etmek, düşündürmek ve derinden hissettirmek için vardır. Belki de tam da bu yüzden, en unutulmaz eserler daima en çok huzursuz edenlerdir