Kerem Gürel

Yorucu bir gün geçirdiniz.

Telefonunuza gelen onca bildirim, cevaplamanız gereken sorular, muhatap olmak zorunda kaldığınız onca insan, sıkışık trafik ya da yorucu ülke gündemi…

Aklınızdaki onca şeyle birlikte güneşin ufukta batışını arzuluyor ve bir an evvel evinize ulaşıp dünyanın tüm bu hır güründen uzaklaşmak istiyorsunuz.

Kimi zaman sosyalleşmekten, başkalarıyla konuşmaktan bile imtina ediyorsunuz. Eviniz sizin rehabilite alanınız.

Saat ilerledi ve önünüzdeki 7-8 saati geçireceğiniz yatağınıza uzandınız. Uyumak istiyorsunuz. Şöyle kesintisiz bi sekiz saatlik uyku hiç de fena olmazdı. Zira evinizde yaşayacağınız tazelenmenin en önemli adımı uyku.

Uykuyu seviyorsunuz.

Siz sevebilirsiniz ama sizin birer tüketici olduğunuzu düşünenler için uykunuz vakit kaybından öte bir anlam ifade etmiyor.

Uyurken ne onların istediği kadar tüketebiliyor ne de herhangi bir şey üretiyoruz. Şehirlerin türlü renk neon ışıklarla aydınlatılması durmaksızın akan hayat ırmağında kıyıda kalmamanız için sizi cezbetmekle görevli değiller mi? Ya son an’a kadar “uykum biraz daha gelsin” diye videodan videoya, gönderiden gönderiye atladığımız sosyal medya mecraları, mavi ışıklı ekranlar…

•••

Binlerce yıllık tarihinde insanoğlunun inanılmaz bir gelişme gösterdiği aşikar. Bugün dünya nüfusunun büyük çoğunluğu mağaralarda ya da ağaç kovuklarında yaşayan avcı-toplayıcı atalarımıza göre çok daha konforlu bir hayat yaşıyor. Bu süreçte meydana gelen değişimlerin izini gelin bu kez de yataklar ve yatak odaları üzerinden sürelim.

•••

İngiliz antropoloji profesörü Brain Fagan ve arkeolog Nadia Durrani “Yatakta Neler Yaptık - Yatay Bir Tarih” isimli kitaplarında bu konuyu derinlemesine irdeliyorlar ve tarihin satır aralarına gizlenmiş, pek de dikkat çekmeyen gerçekleri okuyucularına sunuyorlar. İkili amaçlarını şu sözlerle ifade ediyor:

“Bu kitapta biz, insanın ürettiği teknolojilerin en başında gelen ve bugün üzeri örtülen yatağın örtülerini kaldırıyor, insanlığın en görmezden gelinen eserlerinden birinin, çoğu zaman tuhaf bazen komik ama her zaman ilgi uyandıran tarihini gözler önüne sermeye çalışıyoruz.”

İyi de yapıyorlar zira kitapta da dikkat çektikleri üzere, yatağın, uykunun ve yatak odalarının tarihine değinmediğimizde insanlık tarihinin üçte birlik kısmını yok saymış oluyoruz.

•••

Bugün modern yataklar, rahatlığın ve ergonominin zirvesini temsil etse de, insanlığın uyku alışkanlıkları ve yatak teknolojisi aslında binlerce yıldır süregelen bir evrimin ürünü. Yatağın tarihçesi, basit barınaklardan bugünkü lüks uyku alanlarına uzanan uzun ve ilginç bir yolculuğu kapsar. Özellikle ateşin keşfinden önce uyumak isteyen insanlar için en temel gereksinim mahremiyet değil tehlikelerden korunabilmekti. Bu binlerce yıl sürecek kolektif uykunun da ilk basamağıydı. Mağaralarda yaşamaya başladıkları bu dönemde insanları ilk "yatakları" muhtemelen toprak zeminler, hayvan derileri ve yapraklardan ibaretti. Bu ilkel düzenlemeler, onları soğuktan ve sert yüzeyden bir nebze olsun koruyordu. Yaklaşık 77.000 yıl önce Güney Afrika'daki Sibudu Mağarası'nda bulunan bitki yatakları, bilinen en eski yatak kalıntılarıdır. Bu yataklar, sazlık ve kamış gibi bitki materyallerinden yapılmıştı ve muhtemelen böcekleri uzak tutmak için aromatik bitkilerle destekleniyordu.

•••

Medeniyetler geliştikçe, yataklar da basit ihtiyaç araçlarından statü ve zenginlik göstergelerine dönüştü. Toplumda daha önemli konumda olanlar artık daha yüksekte uyuyorlardı. Örneğin Antik Mısırlılar, yataklara büyük önem verirlerdi. Firavunlar ve soylular için ahşaptan yapılmış, üzeri işlenmiş ve değerli taşlarla süslenmiş yüksek yataklar kullanılırdı. Bu yataklar, zemindeki haşerelerden korunma ve aynı zamanda sosyal statüyü vurgulama amacı taşıyordu. Yastık olarak ise oyulmuş ahşap veya fildişi destekler kullanılırdı. Romalılar da yataklara büyük değer verirdi. Yemek yeme ve sosyalleşme amacıyla kullanılan "triclinium" adı verilen alçak sedirler yaygınken, yatak odalarında daha yüksek ve konforlu yataklar bulunurdu. Bu yataklar genellikle bronz veya gümüş işlemeli ahşap iskeletlere sahipti ve içleri yün, tüy veya sazlarla doldurulmuştu. Yunanlar da tıpkı Romalılar gibi yemek ve uyuma amaçlı sedirler kullanmışlardır. Bu sedirler genellikle zarif oyma işçiliğine sahipti ve üzerlerine yumuşak minderler serilirdi.

Orta Çağ Avrupası’nda yatakların, özellikle feodal beyler ve kraliyet aileleri için gösterişli ve işlevsel hale geldiğini görüyoruz. Büyük, perdeli yataklar, hem mahremiyeti sağlıyor hem de soğuk şatolarda ısıyı korumaya yardımcı oluyordu. Bu dönemde samandan yapılmış yataklar hala yaygın olsa da, daha varlıklı kesimler için tüylü yataklar ortaya çıkmaya başladı.

Rönesans döneminde Avrupa'da yatak yapımcılığı daha da gelişti. Kanopi yataklar popüler hale geldi ve ahşap oymacılığıyla süslenmiş yatak başlıkları dikkat çekiciydi. Yatak artık bir güç ve servet gösteri alanı haline gelmişti. Dolgu malzemesi olarak yün, at kılı ve kuş tüyü daha yaygın olarak kullanılmaya başlandı.

Sanayi Devrimi pek çok şey gibi yatak üretiminde de önemli değişikliklere yol açtı. Çelik yayların icadı, yatak konforunda devrim niteliğinde bir yenilikti. Yaylı yataklar, geleneksel dolgulu yataklara göre daha fazla destek ve dayanıklılık sunuyordu.

Teknolojinin akıl almaz gelişimiyle bugün cüzdanınızın kalınlığıyla doğru orantılı olarak envai çeşit yatak arasından size en uygununu seçebilirsiniz.

İç yaylı şilteler, lateks yataklar, su yatakları, NASA tarafından geliştirilen “Hafızalı Köpük” (Visko) özelliğine sahip yataklar ya da havalı yataklar..

•••

Günümüzde yatak endüstrisi, uyku kalitesini artırmaya odaklanmış durumda. Hibrit yataklar (yaylı ve hafızalı köpük kombinasyonu), akıllı yataklar (uyku takibi ve ayarlanabilir özellikler sunan), jel infüzyonlu köpükler ve doğal malzemelerden üretilen çevre dostu seçenekler, tüketicilere geniş bir yelpazede seçenek sunuyor.

Yatağınızın daha fazla özelliğe sahip olmasını isterseniz teknolojinin nimetlerini yatak odanıza taşıyan şirketler bunları sizin için yapabiliyor. Bu teknolojiler yatağın her iki tarafının sertlik derecesini ayrı ayrı ayarlamanıza; içindeki sensörler sayesinde uyku kalitenizi takip edebilmenize ve uygulama üzerinden verileri görüntüleyebilmenize olanak tanıyorlar. Bunun dışında horlama tespiti ve hafifçe pozisyon değiştirerek horlamayı azaltma gibi özelliklere de erişebiliyorsunuz.

Gerçekten krallar gibi bir uyku çekme istiyorsanız yatak yüzeyini hem soğutabilir hem de ısıtabilir özellikte yatakları tercih edebilir böylece gece boyunca ideal uyku sıcaklığınızı koruyabilirsiniz. Ayrıca gelişmiş uyku takibi sensörleri sayesinde kalp atış hızı, solunum hızı, uyku evreleri ve kalp atış hızı değişkenliği (HRV) gibi parametreleri izleyip yine mobil uygulama aracılığıyla kontrol edebilirsiniz. Tüm bu veriler siz mışıl mışıl uyurken yatağınız tarafından analiz edilir, oto pilot özelliği sayesinde yatağınızın sertliği vücudunuzun özelliğine göre yeniden ayarlanıp, vücut ısınız ideal dengede tutulabilir.

•••

Yatağın tarihi kadar yatak odalarının tarihi de ilginç detaylara sahip bir başka tarihsel olgudur. Bugün mahremiyet kapsamında cinsellikle ilişkilendirilen bu nedenle de gerekmedikçe üzerinde konuşulmasına pek de gerek duyulmayan yatak odalarının geçmişi pek de uzun değil esasında.

Yatak odalarının tarihçesi, insanlığın evrimsel yolculuğunda mahremiyetin ve kişisel alanın nasıl bir lüksten temel bir ihtiyaca dönüştüğünün bir göstergesidir. İlk ve Ortaçağ boyunca yaşam alanlarında “yatak odası” şeklinde ayrı bir odanın varlığı ancak aristokrat sınıfının yaşamında dikkat çekmiştir. Ancak bu odaların da bugünkü gibi mahremiyet arzusuyla gözlerden uzak tutulduğu pek düşünülmemelidir. Zira doğum, ölüm gibi olaylarda da gündelik yaşama ait etkinliklerde de yatak odaları kimi zaman sohbetlerin edildiği, tartışmaların yaşandığı alanlar olarak dikkat çekmektedir. Brain Fagan ve Nadia Durrani kitaplarında Fransa Kralı XIV.Louis’den özellikle bahsetmişlerdir. Zira “Güneş Kral” olarak nam salan XIV.Louis 72 yıllık iktidarında devlet yönetimine ait pek çok kararı yatak odasında kurmaylarıyla almıştır. Tıpkı iki asır sonra Güneş Batmayan İmparatorluğun başbakanı olacak olan Winston Churchill gibi. Zira Churchill de Güneş Kral gibi savaş da dahil ülke yönetimi ile ilgili önemli kararların bir kısmını yatak odasında almıştır.

•••

Aristokrat tabakasında yatak odası kavramı daha eski olsa da halk arasında böyle bir odanın varlığı ancak sanayi devrimi sonrasına denk gelmiştir. İngiltere’de başlayan Viktorya Dönemi'nde (19. yüzyıl), mahremiyet ve aile değerleri ön plana çıktı. Yatak odası, ailenin özel alanı ve sadece dinlenme için ayrılmış bir mekan olarak kabul edildi. Misafir ağırlama ve sosyal etkileşimler oturma odalarına taşındı.

Bu dönemde yatak odaları daha mütevazı ancak konforlu hale geldi. Daha küçük odalar, demir veya ahşap karyolalar, şifonyerler, gardıroplar ve komodinler gibi işlevsel mobilyalar yaygınlaştı. Yorganlar ve yastıklar, konforu artırmak için daha fazla kullanılmaya başlandı. Hijyenin önemi de artmaya başladı ve yatak odaları düzenli olarak havalandırılmaya ve temizlenmeye özen gösterildi. Avrupa’da yaygınlaşmaya başlayan ve işlevsellik kazanan yatak odaları giderek tüm dünyaya yayıldı.

20. yüzyıl, teknolojik gelişmelerin ve modern tasarımın yatak odasına damgasını vurduğu bir dönem oldu. Elektrikli aydınlatma, ısıtma sistemleri ve daha ergonomik yatak tasarımları, konforu artırdı. Minimalizm ve fonksiyonellik ön plana çıktı. 1950'lerden itibaren hazır mobilyaların yaygınlaşması, yatak odası mobilyalarını daha erişilebilir hale getirdi.

Günümüzde yatak odası, kişinin kişisel sığınağı ve rahatlama alanı olarak görülüyor. Tasarımda kişisel tercihler, renkler, dokular ve aydınlatma büyük önem taşıyor. Akıllı ev teknolojileri, ayarlanabilir yataklar, ses sistemleri ve özel aydınlatmalar gibi unsurlar, yatak odasını daha işlevsel ve kişiselleştirilebilir hale getiriyor. Ayrıca, küçük dairelerde veya stüdyo dairelerde alan optimizasyonu için katlanabilir yataklar veya çok fonksiyonlu mobilyalar gibi çözümler de yaygınlaşıyor.

•••

Akademisyenler Betül Hatipoğlu Şahin ve Ayşe Dağ Gürcan’ın birlikte kaleme aldıkları çalışma* sayesinde Konya örneği üzerinden Anadolu’da da benzer bir sürecin izini sürmek mümkün. Zira köy ve kasaba nüfusunun yoğunlukta olduğu, apartman yaşamının yaygınlaşmadığı dönemlerde, özellikle kalabalık ailelerde yatak odası ayrımının mevcut olmadığı, özellikle ısınma ve aydınlanma ihtiyacına binaen aile üyelerinin genellikle aynı odada uyuduğu, yatak, yorgan, yastık gibi malzemelerin akşamları yüklükten indirilip (genellikle) yere serildiği, sabahları ise toplanıp yine yüklüğe kaldırıldığı bilinmektedir. Yine ısınma ihtiyacını gidermek için Anadolu’nun pek çok köyünde aile üyelerinin tandır etrafında uyuduğunu Mahmut Makal’ın “Bizim Köy” kitabı gibi eserlerden görebiliyoruz. Esasında tandır etrafında uyuma bize özgü bir olgu da değil. Romanya kırsalında da iki katlı fırınların üst kısmı yatak olarak hazırlanmıştır. Tıpkı Çin’de oldukça yaygın olan (Nobel ödüllü Mo Yan’ın kitaplarında sıkça rastlayabileceğiniz) Kang’larda olduğu gibi.

•••

Mağaralarda yerlere serilen otlar ve hayvan derilerinden, firavunlar için özenle hazırlanmış fil dişi süslemeli yataklara, portatif Hint karyolalarından, Güneş Kral’ın ihtişamlı yatağına, yatağın ve yatak odasının tarihi, insanlığın yaşam biçimlerinin, sosyal yapılarının ve teknolojik ilerlemelerinin bir aynası niteliğindedir. Mağaralardan günümüzün akıllı evlerine uzanan bu yolculuk, dinlenme ve mahremiyet ihtiyacının çağlar boyunca nasıl farklı şekillerde karşılandığını gözler önüne seriyor.

*1923 Yılından Günümüze Apartman Tipi Konutlardaki Yatak Odası Gelişimi: Konya Örneği”